Νεολαιίστικα αρχεία

«Τα Αρχεία της ΕΜΙΑΝ:
Γενικό Ευρετήριο»
Επιμέλεια-σύνταξη
Στέφανος Δ. Στεφάνου
Ζήσιμος Χ. Συνοδινός
Έκδοση Εταιρείας Μελέτης
της Ιστορίας της Αριστερής
Νεολαίας (ΕΜΙΑΝ)
Μάϊος 2010

Κα­τά τα φαι­νό­με­να, ως κοι­νω­νία, αν ό­χι κα­θο­λι­κά, του­λά­χι­στον έ­να μέ­ρος της, πή­ρα­με τε­λι­κά την α­πό­φα­ση να μην κα­τα­στρέ­φου­με πλέ­ον τα γρα­πτά τεκ­μή­ρια του πα­ρελ­θό­ντος. Ού­τε στους κά­δους α­πορ­ριμ­μά­των να τα ρί­χνου­με ού­τε στην πυ­ρά, κι ας μας δια­βε­βαιώ­νουν οι ε­κά­στο­τε πυ­ρο­μα­νείς ό­τι δια της πυ­ράς και μό­νο θα α­γα­πη­θούν α­να­με­τα­ξύ τους οι κά­θε εί­δους α­συμ­φι­λίω­τοι. Εν ο­λί­γοις, α­πο­κτή­σα­με, έ­στω και με­τα­φυ­τευ­μέ­νη, αρ­χεια­κή συ­νεί­δη­ση. Έτσι, άρ­χι­σε και στη χώ­ρα μας να ευ­δο­κι­μεί η αρ­χειο­νο­μία, ό­πως συμ­βαί­νει στον λοι­πό πο­λι­τι­σμέ­νο κό­σμο. Ακό­μη και τα Γε­νι­κά Αρχεία του Κρά­τους κά­πως νοι­κο­κυ­ρεύ­τη­καν, για να στα­μα­τή­σει να στρι­φο­γυ­ρί­ζει στον τά­φο του ε­κεί­νος ο τα­λαί­πω­ρος, κα­τ' ο­ρι­σμέ­νους γρα­φι­κός, Γιάν­νης Βλα­χο­γιάν­νης, που δεν ά­φη­σε τα έγ­γρα­φα της Εθνι­κής Πα­λιγ­γε­νε­σίας χαρ­τί πε­ρι­τυ­λίγ­μα­τος στα χέ­ρια των μπα­κά­λη­δων. Έως τα αρ­χεία ορ­γα­νι­σμών, σω­μα­τείων και λοι­πών συλ­λο­γι­κο­τή­των άρ­χι­σαν να τα­κτο­ποιού­νται. Ακό­μη και ι­διώ­τες, που εί­χαν το με­ρά­κι να κρα­τούν τα τεκ­μή­ρια του βίου τους, τα προ­σω­πι­κά τους ή και τα πά­σης φύ­σεως κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κά, με­τα­μορ­φώ­θη­καν σε συλ­λέ­κτες. Κι ας μην εί­χαν στα νιά­τα τους, ό­ταν τα πε­ρι­συ­νέ­λε­γαν, την πα­ρα­μι­κρή υ­πο­ψία αρ­χεια­κής πρό­βλε­ψης.
Το 1990 ι­δρύε­ται η Ελλη­νι­κή Αρχεια­κή Εται­ρεία, που, σή­με­ρα, α­ριθ­μεί γύ­ρω στα 300 μέ­λη. Δέ­κα χρό­νια με­τά, Ια­νουά­ριο 2000, συ­στή­νε­ται η Εται­ρεία Με­λέ­της της Ιστο­ρίας της Αρι­στε­ρής Νε­ο­λαίας (Ε­ΜΙΑΝ) α­πό “34 Έλλη­νες πο­λί­τες, α­γό­ρια και κο­ρί­τσια, μέ­λη α­ρι­στε­ρών νε­ο­λαιί­στι­κων ορ­γα­νώ­σεων των δε­κα­ε­τιών του '50 και του '60.” Και τέ­λος, δέ­κα χρό­νια αρ­γό­τε­ρα, δη­λα­δή ε­φέ­τος τον Μάϊο, εκ­δί­δε­ται το Γε­νι­κό Ευ­ρε­τή­ριο των αρ­χείων της, ε­νώ προ­η­γή­θη­κε, προ διε­τίας, έ­νας συ­νο­πτι­κός ο­δη­γός. Στό­χος της Εται­ρείας, ό­ταν αρ­χί­ζει να συ­γκε­ντρώ­νει αρ­χεια­κό υ­λι­κό και μέ­χρι σή­με­ρα, εί­ναι η νε­ο­λαιί­στι­κη δρά­ση και συμ­βο­λή κα­τά την ει­κο­σι­πε­ντα­ε­τία 1950-1974. Εί­ναι μια πε­ρίο­δος ι­στο­ρι­κά κο­ντι­νή. Ωστό­σο, στην κα­θη­με­ρι­νό­τη­τα της πα­γκο­σμιο­ποιη­μέ­νης, ως λέ­γε­ται, κοι­νω­νίας, με τους ση­με­ρι­νούς τα­χείς ρυθ­μούς της, δεί­χνει πε­ρισ­σό­τε­ρο του α­να­με­νό­με­νου α­πό­μα­κρη. Όσο για τις α­ρι­στε­ρές νε­ο­λαίες, αυ­τές φαί­νε­ται να ε­πι­βιώ­νουν ως φα­ντά­σμα­τα του πα­λαιού ε­αυ­τού τους, πα­ρό­τι οι έ­ντο­νες νε­ο­λαιί­στι­κες δια­μαρ­τυ­ρίες δη­μιουρ­γούν δια­φο­ρε­τι­κή ε­ντύ­πω­ση. Βε­βαίως, τα κομ­μα­τι­κά αρ­χεία, που πρώ­τα αυ­τά θα συμ­βάλ­λουν στην ι­στο­ριο­γρα­φία ε­κεί­νων των χρό­νων, βρί­σκο­νται στα Α­ΣΚΙ. Εκεί στε­γά­ζο­νται, με­τα­ξύ των άλ­λων, το αρ­χείο ΚΚΕ της πε­ριό­δου 1945-1968, το αρ­χείο του ΚΚΕ Εσω­τε­ρι­κού, αλ­λά και τα αρ­χεία της Νε­ο­λαίας Ε­ΔΑ της πε­ριό­δου 1954-1964 και ε­κεί­να της Νε­ο­λαίας Λα­μπρά­κη της τριε­τίας 1964-67.
Σύμ­φω­να με το Γε­νι­κό Ευ­ρε­τή­ριο, τα αρ­χεία της Ε­ΜΙΑΝ α­πο­τε­λού­νται α­πό ο­κτώ με­γά­λες συλ­λο­γές και 23 μι­κρό­τε­ρης έ­κτα­σης. Ο Στέ­φα­νος Στε­φά­νου, ο πρε­σβύ­τε­ρος των δυο συ­ντα­κτών του Ευ­ρε­τη­ρίου, το θεω­ρεί έ­να μι­κρό αρ­χείο. “Εμείς ε­ξα­κο­λου­θού­με να με­τρού­με συ­νο­λι­κή ρα­χιαία ό­ψη των φα­κέ­λων μας με λί­γες δε­κά­δες μέ­τρα, ε­νώ άλ­λα αρ­χεία με­τρούν χι­λιό­με­τρα”, πα­ρα­τη­ρεί στην ο­μι­λία του, που δό­θη­κε στο πλαί­σιο “ε­πι­στη­μο­νι­κής η­με­ρί­δας”, με τίτ­λο «Νε­ο­λαία και αρ­χεία», στις 20 Μαρ­τίου 2008. Τα πρα­κτι­κά της Ημε­ρί­δας εκ­δό­θη­καν α­πό την Ε­ΜΙΑΝ σε αυ­τό­νο­μο βι­βλίο. Ως πα­ρά­δειγ­μα ε­νός με­γά­λου αρ­χείου ο Στε­φά­νου φέ­ρει το Ιστο­ρι­κό Αρχείο της Εθνι­κής Τρά­πε­ζας, στο ο­ποίο ερ­γά­ζε­ται ε­πί μια ει­κο­σι­πε­ντα­ε­τία ο νεό­τε­ρος ε­πι­με­λη­τής του Ευ­ρε­τη­ρίου Ζή­σι­μος Συ­νο­δι­νός. Και πά­λι ο Στε­φά­νου, χα­ρα­κτη­ρί­ζει το αρ­χείο αρ­κε­τά ε­τε­ρο­βα­ρές, λό­γω της κυ­ριαρ­χίας του εκ­παι­δευ­τι­κού χώ­ρου. Από μια ά­πο­ψη, α­να­με­νό­με­νο, δε­δο­μέ­νου ό­τι το σπου­δα­στι­κό κί­νη­μα στη με­τα­πο­λε­μι­κή και προ­δι­κτα­το­ρι­κή ε­πο­χή υ­πήρ­ξε κυ­ρίαρ­χο στοι­χείο στο γε­νι­κό­τε­ρο κοι­νω­νι­κό κί­νη­μα. Υπάρ­χουν, ω­στό­σο, δυο το­μείς, στους ο­ποίους το αρ­χείο της Ε­ΜΙΑΝ δια­κρί­νε­ται, κι αυ­τό χά­ρις στο βίο και την πο­λι­τεία των συ­γκε­κρι­μέ­νων ο­λι­γά­ριθ­μων συλ­λε­κτώ­ν: Πρώ­τον, στα σπου­δα­στι­κά και ευ­ρύ­τε­ρης στό­χευ­σης πνευ­μα­τι­κά πε­ριο­δι­κά, δελ­τία και φυλ­λά­δια. Δεύ­τε­ρον, στα πρα­κτι­κά συ­νε­δριά­σεων φοι­τη­τι­κών ορ­γά­νων.
Η κα­τά­τα­ξη των συλ­λό­γων στον τό­μο γί­νε­ται κα­τά μέ­γε­θος, σε τρέ­χο­ντα μέ­τρα ή και αρ­χεια­κά κου­τιά. Όσο α­φο­ρά, ό­μως, τη συμ­βο­λή τους στην Ιστο­ρία της πε­ριό­δου, με­γα­λύ­τε­ρο εν­δια­φέ­ρον πα­ρου­σιά­ζει η η­λι­κία του συλ­λέ­κτη, που κα­θο­ρί­ζει τη δρά­ση του και συ­να­κό­λου­θα, το πε­ριε­χό­με­νο του ι­διω­τι­κού του αρ­χείου. Κα­τά σει­ρά, πρε­σβύ­τε­ρος εί­ναι ο Δη­μή­τρης Πα­ληός. Το 1956 έ­φυ­γε πα­ρά­νο­μα α­πό την Ελλά­δα για την Ιτα­λία, σπού­δα­σε στο Ινστι­τού­το Γκράμ­σι και μη­χα­νι­κός στο Πα­νε­πι­στή­μιο της Ρώ­μης. Υπήρ­ξε γραμ­μα­τέ­ας της Νε­ο­λαίας Λα­μπρά­κη και ι­διαί­τε­ρος γραμ­μα­τέ­ας του προέ­δρου της, Μί­κη Θε­ο­δω­ρά­κη. Μάρ­τιο 1967, με μυ­στι­κή ε­ντο­λή του Θε­ο­δω­ρά­κη, που πί­στευε ό­τι υ­πήρ­χε “σο­βα­ρή πι­θα­νό­τη­τα να κη­ρυχ­θεί στρα­τιω­τι­κή δι­κτα­το­ρία στη χώ­ρα”, συ­γκέ­ντρω­σε ό­λο το αρ­χεια­κό υ­λι­κό του γρα­φείου του και το έ­κρυ­ψε. Το 1970, ό­ταν α­πο­λύ­θη­κε α­πό την ε­ξο­ρία στη Γυά­ρο, το φυ­γά­δευ­σε στην Ιτα­λία, ό­που και πα­ρέ­μει­νε μέ­χρι το 2003. Σή­με­ρα, α­πο­τε­λεί έ­ναν α­πό τους πο­λύ­τι­μους πυ­ρή­νες του αρ­χείου της Ε­ΜΙΑΝ, ι­δίως ε­κεί­νο το τμή­μα που α­φο­ρά την προ­δι­κτα­το­ρι­κή πε­ρίο­δο. Σε αυ­τό, με­τα­ξύ άλ­λων, σώ­ζε­ται η ει­σή­γη­ση του Θε­ο­δω­ρά­κη, «Δη­μο­κρα­τία ή φα­σι­σμός», προς την πρώ­τη τα­κτι­κή σύ­σκε­ψη της ι­δρυ­τι­κής ε­πι­τρο­πής της Νε­ο­λαίας Λα­μπρά­κη, στις 28 Ιου­νίου1963. Και για τους συ­ναι­σθη­μα­τι­κούς, σώ­ζο­νται δυο μι­κρά κομ­μά­τια μαρ­μά­ρου, φέ­ρο­ντα γράμ­μα­τα, α­πό τον τά­φο του Γρη­γό­ρη Λα­μπρά­κη στο Α Νε­κρο­τα­φείο Αθη­νών, που ά­γνω­στοι κα­τέ­στρε­ψαν στα χρό­νια της Χού­ντας.
Με­τά έρ­χε­ται ο λί­γο νεό­τε­ρος η­λι­κια­κά, ο δη­μο­σιο­γρά­φος Αρι­στεί­δης Μα­νω­λά­κος, με τη δεύ­τε­ρη σε μέ­γε­θος συλ­λο­γή. Μέ­λος της πα­ρά­νο­μης Ε­ΠΟΝ ο Μα­νω­λά­κος, πέ­ρα­σε, με­τά τη διά­λυ­σή της, και έ­λα­βε ε­νερ­γό μέ­ρος ως στέ­λε­χος στη Νε­ο­λαία Ε­ΔΑ. Στο αρ­χείο που πα­ρα­χώ­ρη­σε, συ­γκε­ντρώ­νο­νται τεκ­μή­ρια για το ελ­λη­νι­κό α­ρι­στε­ρό φοι­τη­τι­κό κί­νη­μα της πε­ριό­δου 1953-1977. Συ­νο­μή­λι­κος του Μα­νω­λά­κου εί­ναι ο γνω­στός στο χώ­ρο του βι­βλίου Γιώρ­γος Χατ­ζό­που­λος. Σχε­δια­στής-υ­φα­ντουρ­γός, νο­μι­κός που πο­τέ δεν ά­σκη­σε το ε­πάγ­γελ­μα, μέ­λος της πα­ρά­νο­μης Ε­ΠΟΝ και της Νε­ο­λαίας Ε­ΔΑ, ή­ταν στον φοι­τη­τι­κό πυ­ρή­να που δη­μιούρ­γη­σε και ε­ξέ­δι­δε το πε­ριο­δι­κό «Παν­σπου­δα­στι­κή». Όσο για τον ι­στο­ρι­κό εκ­δο­τι­κό οί­κο «Κάλ­βος», τον ί­δρυ­σε το 1968, ε­πι­στρέ­φο­ντας α­πό τη Γυά­ρο. Το αρ­χείο του κα­λύ­πτει τη μα­κρά πε­ρίο­δο 1953-1985, με έ­να με­γά­λο τμή­μα για τα ξέ­να κι­νή­μα­τα.
Ενδια­φέ­ρον πα­ρου­σιά­ζει η συλ­λο­γή δυο ε­πι­χει­ρη­μα­τιών σή­με­ρα, των Φι­λο­ποί­με­να (Μά­κη) Πα­πού­λια και Σπύ­ρου Βε­ντου­ρά­του, χά­ρις και στους φα­κέ­λους με πε­ριο­δι­κό και η­με­ρή­σιο τύ­πο α­πό το 1949. Η τέ­ταρ­τη σε μέ­γε­θος συλ­λο­γή α­νή­κει στον ι­στο­ρι­κό Γιά­νη Για­νου­λό­που­λο και α­ξιο­λο­γεί­ται ως πο­λύ­τι­μη, κυ­ρίως για το υ­λι­κό που α­φο­ρά την Διοι­κού­σα Επι­τρο­πή Συλ­λό­γων Πα­νε­πι­στη­μίου Αθη­νών (ΔΕ­ΣΠΑ), ι­δρυ­θεί­σα το 1949, και την Ε­ΦΕΕ. Πολ­λά στοι­χεία για τον α­ντι­δι­κτα­το­ρι­κό α­γώ­να πε­ριέ­χει η συλ­λο­γή Γιάν­νη Κα­ού­νη, μέ­λους του ΠΑΜ και της συ­ντα­κτι­κής ε­πι­τρο­πής του πα­ρά­νο­μου πε­ριο­δι­κού «Θού­ριος», που έ­βγα­ζε η ορ­γά­νω­ση Ε­ΚΟΝ Ρή­γας Φε­ραίος. Πε­ρισ­σό­τε­ρα για την Ε­ΚΟΝ Ρή­γας Φε­ραίος των πρώ­των με­τα­δι­κτα­το­ρι­κών χρό­νων ε­ντο­πί­ζο­νται στο αρ­χείο που πα­ρα­χώ­ρη­σε στην Ε­ΜΙΑΝ ο τό­τε γραμ­μα­τέ­ας της Μπά­μπης Γεωρ­γού­λας. Πά­ντως, η με­γα­λύ­τε­ρη συλ­λο­γή, 3,7 τρέ­χο­ντα μέ­τρα, εί­ναι του νεό­τε­ρου της ο­μά­δας, νο­μι­κού και στε­λέ­χους της Ευ­ρω­παϊκής Επι­τρο­πής, Ξε­νο­φώ­ντα Για­τα­γά­να. Η συλ­λο­γή του α­πο­τε­λεί­ται α­πό ποι­κί­λα τεκ­μή­ρια, που κα­λύ­πτουν την πε­ρίο­δο 1950-1975. Τμή­μα της, αυ­τό που α­φο­ρά την προ­δι­κτα­το­ρι­κή πε­ρίο­δο, προέρ­χε­ται α­πό στε­λέ­χη του α­ρι­στε­ρού φοι­τη­τι­κού και νε­ο­λαιί­στι­κου κι­νή­μα­τος (Α. Μα­νω­λά­κου, Γ. Για­νου­λό­που­λου, Α. Λε­ντά­κη, Ι. Μπού­ζε­μπερ­γκ). Φυ­γα­δεύ­τη­κε το 1971 στο Πα­ρί­σι, ό­που σώ­θη­κε, αλ­λα, συγ­χρό­νως, χρη­σί­μευ­σε και στην ερ­γα­σία μά­στε­ρ, που έ­κα­νε ο Για­τα­γά­νας στο Πα­νε­πι­στή­μιο του Πα­ρι­σιού Ι με θέ­μα το ελ­λη­νι­κό φοι­τη­τι­κό κί­νη­μα της πε­ριό­δου 1950-1967.
Το Γε­νι­κό Ευ­ρε­τή­ριο του τό­μου συ­μπλη­ρώ­νε­ται με τις Μι­κρές Αρχεια­κές Συλ­λο­γές της Ε­ΜΙΑΝ, ό­που κα­τα­γρά­φο­νται α­να­λυ­τι­κά 23 τον α­ριθ­μό. Η αρ­χεια­κή κα­τα­γρα­φή ο­λο­κλη­ρώ­νε­ται με τέσ­σε­ρα Πα­ραρ­τή­μα­τα (1. Φω­το­γρα­φι­κό Αρχείο, 2. Αρχείο Προ­φο­ρι­κής Ιστο­ρίας, 3. Δελ­τία και Πε­ριο­δι­κά στην Ε­ΜΙΑΝ, 4. Οι Δω­ρη­τές της Ε­ΜΙΑΝ) και Αλφα­βη­τι­κό Ευ­ρε­τή­ριο. Συ­νο­πτι­κά –έ­χου­με την ε­ντύ­πω­ση ελ­λι­πώς– κα­τα­γρά­φε­ται το Φω­το­γρα­φι­κό Αρχείο, το ο­ποίο “πε­ρι­λαμ­βά­νει 47 φω­το­γρα­φι­κές συλ­λο­γές με 1.500 πε­ρί­που φω­το­γρα­φίες που α­φο­ρούν δρα­στη­ριό­τη­τες και πρό­σω­πα α­πό τα χρό­νια της έ­ντο­νης δρά­σης της α­ρι­στε­ρής νε­ο­λαίας των δε­κα­ε­τιών του 1950 και 1960”. Εδώ δη­μο­σιεύο­νται –και κα­λώς δη­μο­σιεύο­νται– κα­τά αλ­φα­βη­τι­κή σει­ρά τα ο­νό­μα­τα των συλ­λε­κτώ­ν-δω­ρη­τών. Απου­σιά­ζει, ω­στό­σο, ό­χι λε­πτο­με­ρής, αλ­λά α­κό­μη και ο­μα­δο­ποιη­μέ­νη κα­τα­γρα­φή. Πό­σες, για πα­ρά­δειγ­μα, φω­το­γρα­φίες μπο­ρεί να α­φο­ρούν τις κη­δείες Γρη­γό­ρη Λα­μπρά­κη και Σω­τή­ρη Πέ­τρου­λα; Ή, ε­πί­σης, ποια τα ο­νό­μα­τα ε­παγ­γελ­μα­τιών ή και ε­ρα­σι­τε­χνών φω­το­γρά­φων, που μπο­ρεί να υ­πάρ­χουν στην πί­σω ό­ψη των φω­το­γρα­φιώ­ν; Στις δε σε­λί­δες του τό­μου, ό­που δη­μο­σιεύο­νται α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κά δείγ­μα­τα του Φω­το­γρα­φι­κού Αρχείου, οι διευ­κρι­νι­στι­κές λε­ζά­ντες ρέ­πουν προς την α­φη­ρη­μέ­νη γε­νι­κο­λο­γία. Δια­βά­ζου­με, για πα­ρά­δειγ­μα, «Απερ­γία πεί­νας φοι­τη­τών στα γρα­φεία της Ε­ΦΕ­Κ, 1959». Ποιοι ει­κο­νί­ζο­νται, ο­νο­μα­στι­κά ο κα­θέ­νας, εί­ναι υ­ψη­λή α­παί­τη­ση. Θα μπο­ρού­σε, ό­μως, να ση­μειω­θεί το πό­τε α­κρι­βώς μέ­σα στο 1959 και για­τί έ­κα­ναν την α­περ­γία, δύο βα­σι­κά στοι­χεία που μέ­νουν αό­ρι­στα. Εκτός, βε­βαίως, αν πρό­κει­ται πο­τέ να συ­νταχ­θεί ξε­χω­ρι­στός α­να­λυ­τι­κός κα­τά­λο­γος του φω­το­γρα­φι­κού αρ­χείου, ό­πως αυ­τός του υ­πό­λοι­που χαρ­τώου υ­λι­κού. Πρέ­πει, πά­ντως, να α­ντι­λη­φθού­με, κυ­ρίως οι ι­στο­ρι­κοί, ό­τι το ο­πτι­κό υ­λι­κό μιας ε­πο­χής (φω­το­γρα­φίες, α­φί­σες, χα­ρα­κτι­κά κ.λπ.), ε­κτός των άλ­λων, α­πο­τε­λεί, μα­ζί με τα γρα­πτά τεκ­μή­ρια, πρω­το­γε­νή πη­γή.
Κα­τά τα άλ­λα και αν η ε­πι­σή­μαν­ση για το Φω­το­γρα­φι­κό Αρχείο δια­γρα­φεί ή θεω­ρη­θεί ε­που­σιώ­δης, η ε­πι­μέ­λεια του τό­μου εί­ναι υ­πο­δειγ­μα­τι­κή.

Μ. Θεοδοσοπούλου

Λεζάντα 1ης φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από το Α΄ Συνέδριο της ΕΦΕΕ, «Πανσπουδαστική», φ. 48/ Μάϊος 1964.

Λεζάντα 2ης φωτογραφίας: Στιγμιότυπο από τη Β΄ Μαραθώνια Πορεία, Μάϊος 1964 (Συλλογή Τασίας Κατιρτζόγλου- Χατζάκη)

Δημοσιεύθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2010